JULIUSZ SŁOWACKI - BENIOWSKI (1)

 

Beniowski¹ - Pięć pierwszych pieśni

PIEŚŃ I

Za panowania króla Stanisława²

Mieszkał ubogi szlachcic na Podolu,

Wysoko potem go wyniosła sława;

Szczęścia miał mało w życiu, więcej bolu;

Albowiem była to epoka krwawa,

I kraj był cały na rumaku, w polu;

Łany, ogrody leżały odłogiem,

Zaraza stała u domu za progiem.

Maurycy Kaźmierz Zbigniew miał z ochrzczenia

Imiona; rodne³ nazwisko Beniowski.

Tajemniczą miał gwiazdę przeznaczenia,

Co go broniła jako Częstochowski

Szkaplerz⁴: od dżumy, głodu, od płomienia,

I od wszystkich plag — prócz śmierci i troski;

Bo w życiu swojem namartwił się bardzo,

A umarł, choć był z tych, co śmiercią gardzą.

Młodość miał bardzo piękną, niespokojną.

Ach! taką tylko młodość nazwać piękną,

Która zaburzy pierś jeszcze niezbrojną,

Od której nerwy w człowieku nie zmiękną,

Ale się staną niby harfą strojną

I bite pieśnią zapału nie pękną.

Przez całą młodość Pan Beniowski bujnie

Za trzech ludzi czuł — a więc żył potrójnie.

Wioseczkę małą miał — ale dziedziczną,

Dwadzieścia miał lat — był u siebie panem.

Spraszał do domu szlachtę okoliczną.

Fortunka jego ciągle ciekła dzbanem.

Miał nadto proces i sprawę graniczną;

A prędzej sprawę wygrałby z szatanem,

Niż z ową psiarnią wtenczas palestrantów⁵:

Słowem, że przyszło do długów i fantów⁶.

Pozbył się naprzód klinów⁷ i futorów⁸.

Potem i konie wyprzedał z uprzężą — 

Nie znano wtenczas jeszcze w Polsce szorów⁹,

O które żony dziś mężów ciemiężą¹⁰ —

Pozbył się potem swoich białozorów¹¹,

Regentowi¹² dał charty — w rękę księżą

Ostatnie grosze dwa za ojca duszę,

I na ornaty dwa ojca kontusze.

---------------------------------------------------

¹Beniowski — pierwowzorem tytułowego bohatera był Maurycy August Beniowski (1741 - 1786, szlachcic węg., syn generała austr., wychowany w Wiedniu, który w r. 1755 wstąpił do wo􀰗ska, po śmierci stryja w r. 1758 zamieszkał na Litwie, gdzie objął znaczny majątek. Po śmierci ojca powrócił na Węgry, lecz wskutek nieporozumień ze szwagrami, których wygnał z majątku, uznany został za buntownika i umknął do Niemiec, stąd do Holandii, a następnie do Anglii. Wezwany do Polski, otrzymał stopień pułkownika w wojsku konfederacji barskiej; w r. 1769, ranny, dostał się do niewoli moskiewskiej i został zesłany na Kamczatkę. Tutaj zyskał zaufanie naczelnika wojennego Nilowa, został nauczycielem jego dzieci, a następnie — choć miał żonę na Węgrzech — ożenił się z jego córką Anastazją. Postanowiwszy uciec, opanował z pomocą innych wygnańców stojący w porcie mały okręt i na nim dostał się do brzegów Chin, następnie na wyspę Formozę, a stąd na wyspę Ile de France (Mauritius). W r. 1772 przybył do Francji; dwór wersalski powierzył mu dowództwo wyprawy na Madagaskar, gdzie został obrany królem. Obrażony tym rząd fr. wysłał przeciw niemu wojsko i Beniowski poległ w bitwie 23 ma􀰗a 1786 r. Pozostawił pamiętniki, które wyszły w kilkunastu językach; po polsku ukazały się po raz pierwszy p.t. Historya podróży i osobliwszych zdarzeń sławnego Maur. Aug. Hrabi Beniowskiego, szlachcica polskiego i węgierskiego, zawierająca w sobie: jego czyny wojenne w Polszcze w czasie Konfederacyi Barskiej — wygnanie jego naprzód do Kazanu — potem do Kamczatki — waleczne jego z tej niewoli oswobodzenie się — żeglugę jego przez Ocean spokojny do Japonii, Formozy, Kantonu w Chinach — założenie nareszcie przez niego osady na wyspie Madagaskarze z zlecenia francuskiego rządu, jego na tej wyspie wojenne wyprawy, ogłoszenie go nareszcie Najwyższym Madagaskaru rządcą. Przekład ten, przedrukowywany w XIX w., dokonany został z fr. edycji J. H. Magellana. Słowacki znał te pamiętniki, jednak głównymi źródłami, na których oparł swój poemat, były pamiętniki księdza Kitowicza oraz Histoire de l’anarchie de Pologne Rulhière’a.

²za panowania króla Stanisława (…) — konfederacja w Barze zawiązała się 9 lutego 1768r.; panował wówczasvw Polsce Stanisław August Poniatowski (1732 - 1798).

³rodne — tu: rodowe.

⁴szkaplerz — dwa połączone ze sobą kawałki materiału z wizerunkiem Jezusa i (lub) Matki Boskiej, poświęcone, noszone na szyi, na piersiach.

⁵palestrant (z łac.) — członek palestry, prawnik, adwokat.

⁶fant — zastaw, przedmiot zabezpiecza􀰗ący spłatę długu.

⁷klin — tu: część ziemi wchodząca klinem w obcą posiadłość.

⁸futor — pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi.

⁹szory — rodzaj uprzęży złożone􀰗 z szerokiego napierśnika ze skóry oraz rzemieni ułożonych wzdłuż grzbietu i po bokach konia.

¹⁰ciemiężyć — uciskać, wyzyskiwać, dręczyć.

¹¹białozor — sokół do polowania.

¹²regent a. rejent — urzędnik w kancelarii wpisu􀰗ący dekrety w akta.

-------------------------------------------

Z tych majątkowych ostatnich konwulsji

Nie zyskał, jedno wyrok przeciw sobie:

Wyrok, w którym rzecz była o ekspulsji¹³.

Mało o to dbał (tracąc na chudobie¹⁴,

Dzisiaj są ludzie młodzi stokroć czulsi¹⁵),

Lecz Pan Beniowski rzekł: Ja sam zarobię

Na drugą wioskę, et si non mi noces

Fortuna¹⁶ — z wioską nabędę i proces.

I znowu mój syn będzie miał przyjemność

Z palestrą jadać i być Akteonem¹⁷;

I na przyjaciół wzdychać niewzajemność,

I stać, tak jak ja, pod ciemnym jesionem,

Który mój ojciec sadził… O! nikczemność!

Tu Pan Kazimierz jęknął harfy tonem,

I na szumiący jesion łzawo spojrzał.

W tej chwili zyskał trochę — trochę dojrzał,

Trochę skorzystał w sobie jako prawnik,

Trochę skorzystał jak człowiek odarty,

Na którego sam Pan Sędzia, Zastawnik¹⁸

I Regent¹⁹ — niby trzy głodne lamparty,

Lub jako muły puszczone na trawnik,

Lub jak na duszę rozsierdzone czarty,

Wpadli, ogryźli i na pocieszenie

Rzecz zostawili słodką — doświadczenie.

O! doświadczenie — ty jesteś pancerzem

Dla piersi, w której serce nie uderza;

Jesteś latarnią nad morskiem wybrzeżem,

Do której człowiek w dzień pochmurny zmierza;

O! doświadczenie — jesteś ciepłem pierzem

Dla samolubów; tyś gwiazdą rycerza,

Bawełną w uszach od ludzkiego jęku —

Dla mnie, śród ciemnej nocy — świecą w ręku.

Lecz Pan Beniowski liczył lat dwadzieścia,

O doświadczenie jak o grosz złamany

Nie dbał — wolałby mieć wioskę i teścia;

To jest ślubem być dozgonnym związany

Z Panną Anielą. — Tej sztuka niewieścia

Sprawiła, że był srodze zakochany:

Na gitarze grał i rym śpiewał włoski,

I wszystko dobrze szło — dopóki wioski

Nie stracił… wtenczas po włosku: addio!²⁰

Po polsku: pisuj do mnie na Berdyczów²¹.

Okropne słowa! jeśli nie zabiją,

To serce schłoszczą tysiącami biczów.

Panna Aniela, dziewczę z białą szyją,

Była z rodziny dostatniej A…wiczów…

Kochała wiernie — wierność była w modzie…

Lecz ojciec — ten stał jak mur na przeszkodzie.

[...]

----------------------------------------------

¹³ekspulsja (z łac.) — wypędzenie; odebranie wioski.

¹⁴chudoba (z czes. chudoba: bieda) — dobytek, niewielki ma􀰗ątek.

¹⁵konwulsji, ekspulsji, czulsi — Słowacki, pochodzący z Kresów, wymawiał głoskę ś półmiękko, jak Ukraińcy i Rosjanie, dlatego te wyrazy w jego ustach się rymowały.

¹⁶et si non mi noces fortuna (łac.) — i jeżeli mi nie przeszkodzisz, fortuno.

¹⁷Akteon (mit. gr.) — myśliwy; smutny był 􀰗ego koniec: Akteon zobaczył przypadkiem boginię łowów,

Artemidę, w kąpieli; za to świętokradztwo został zamieniony w jelenia i zginął rozszarpany przez własne psy.

¹⁸zastawnik — ten, który bierze zastaw.

¹⁹regent — refent, notariusz.

²⁰addio (wł.) — do widzenia.

²¹pisuj na Berdyczów — fazes iron., znaczący: nie zobaczysz mnie więcej.

[31.01.2024, Toruń]