DIALEKTYKA (gr. dialektik’) — sztuka dyskutowania, od di•lektoc [diálektos] — mowa, dyskusja, dial‘gesjai [dialégesthai] — rozmawiać, dyskutować, argumentować; łac. dialectica — sztuka rozumowania, logika) — sposób poznania intelektualnego (zwł. filozoficznego) przekraczający czysto formalne związki logiczne, oparty na zasadzie przeciwstawień wewnętrznych (rozumu) lub zewnętrznych (bytu, społeczeństwa), ujawniający dynamiczny aspekt swego przedmiotu; sztuka argumentacji prowadząca do potwierdzenia lub zakwestionowania tezy.
Dialektyka jako metoda poznawcza wynikła z potrzeby, aby potoczną rozmowę (np. spór) przekształcić w rodzaj sztuki prowadzenia dialogu. Od początku pojęcie „dialektyka” obarczone było dwuznacznością (poznanie naukowe albo sztuka przekonywania), która praktycznie przetrwała do dziś.
Za ojca dialektyki uważa się Heraklita z Efezu (VI–V w. przed Chr.) z racji jego ontologicznej teorii wariabilizmu, w której ukazywał zmienność („ogień”) jako zasadę istnienia świata.
Arystoteles uważa, że faktycznym twórcą dialektyki był Zenon z Elei (VI–V w. przed Chr.), który doprecyzował metodę wprowadzoną przez Parmenidesa i drogą subtelnych paradoksów bronił monistycznej metafizyki założyciela szkoły eleackiej (m.in. tezy o tożsamości bytu i myśli).
Za pierwszą szkołę dialektyczną uważa się odgałęzienie szkoły megarejskiej, działające w IV–III w. przed Chr. (Diodonus Cronus, Filon, Kleinomachos z Thurii, Pantoides i in.), uprawiające dialektykę w dziedzinie teorii zdań; dialektycy ci znali już formę negacji dialektycznej; z czasem szkoła zaczęła uprawiać dialektykę. w celach czysto komercyjnych.
Najistotniejszy w dziejach wpływ na rozwój dialektyki miały ujęcia Platona i Arystotelesa. Platon wprowadził podwójne znaczenie dialektyki:
- pierwsze akcentowało umiejętność zadawania pytań i udzielania odpowiedzi (sztuka dialogu);
- drugie wskazywało na dialektykę jako „najwyższą filozoficzną metodę” polegającą na rozróżnieniu w rzeczy (poprzez jej pojęcie szczegółowe) wymiarów (pojęć) bardziej ogólnych oraz pierwszych zasad mających walor ontologiczny. Wspólna obydwu znaczeniom dialektyki Platona jest operacja logiczna krytycznego rozróżniania wg zasady tożsamości i różnicy, mająca na celu doprowadzenie do prawdy wiedzy lub dyskusji. W filozofii Arystotelesa metoda dialektyki traciła apodyktyczny charakter rezultatów (brak idei jako punktu dojścia), zyskiwała jednak walor realistycznego wyjaśniania. Dialektyka w ujęciu Arystotelesa przedstawiała walory zarazem metody filozoficznej zdolnej do wyprowadzania poprawnych wniosków z obszaru tego, co prawdopodobne, jak i sztuki poprawnej argumentacji (retoryki).
[07.09.2025, Toruń]
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz