POEZJA (26) BAROK - KONCEPT - JAN ANDRZEJ MORSZTYN - DO GALERNIKÓW - DO TRUPA

 

DO GALERNIKÓW -  JAN  ANDRZEJ  MORSZTYN

Stra­pie­ni lu­dzie, źle się z wami dzie­je,

Lecz mi­łość ze mną okrut­niej po­czy­na:

Was czło­wiek, a mnie sil­ny bóg za­ci­na,

Wy ma­cie wy­niść, jam bez tej na­dzie­je.

Was spól­ne słoń­ce, mnie wła­sny jad grze­je,

Was pręt od grzbie­ta, mnie z ser­ca za­ci­na,

Wam nogi łań­cuch, a mnie szy­ję zgi­na,

Wam ręka tyl­ko, a mnie du­sza mdle­je.

Was wiatr, a mnie ból ci­ska na prze­mia­ny,

Was pra­wo, mnie gwałt trzy­ma w tym wię­zie­niu,

Wam pod­czas ster­nik sfol­gu­je zbła­ga­ny,

Ja dar­mo cze­kam ulgi w ucią­że­niu.

A w tym jest mój stan nad wasz nie­wy­trwa­ny,

Że wy na wo­dzie, ja cier­pię w pło­mie­niu.

    Głównym motorem literatury barokowej był tak zwany koncept, który oznacza takie ujęcie utworu literackiego, które polega na stworzeniu kunsztownego, efektownego literackiego obrazu, rozbudowanej metafory czy porównania, obejmujących niejednokrotnie cały utwór. Celem konceptu było zaskoczenie odbiorcy, wzbudzenie zdziwienia kunsztem i mistrzostwem poety.

    Konceptem polegającym na po­rów­na­niu cier­pie­nia fi­zycz­ne­go i du­cho­we­go posłużył się Andrzej Morsztyn, wybitny poeta polskiego baroku. Podmiot liryczny w tym wierszu zwraca się do galerników – przestępców skazanych na ciężką prace na statku. Praca ich jest ciężka, ponad ich siły, wręcz katorżnicza. Z wypowiedzi podmiotu lirycznego dowiadujemy się, że  żyje on w podobnych warunkach, tyle że powodem jego cierpienia jest nieszczęśliwa miłość. Zestawienie tych dwóch rodzajów cierpienia jest absurdalne i powoduje zaskoczenie u czytającego ten wiersz, jednakowoż jest to przecież cecha typowa dla poezji okresu baroku. Sy­tu­acja w jakiej znajdują się katorżnicy i podmiot liryczny oparta jest na zasadzie kontrastu. Osoba wypowiadająca się w wierszu zdaje się współczuć galernikom po to, aby zwrócić uwagę czytelnika na własne cierpienie.

    Okazuje się, że cierpienie podmiotu lirycznego jest większe. Galernicy są chłostani przez ludzi, on zaś przez samego Boga. Galernicy maja nadzieję, że kiedyś skończy się ich kara, nieszczęśliwie zakochany podmiot liryczny nigdy już nie będzie wolny. Kontrast pomiędzy cierpieniami, które dotykają katorżników i podmiotu lirycznego wyraża się również w tym, że porównywany jest ból fizyczny (galernicy) do bólu psychicznego (podmiot liryczny), ga­ler­ni­cy cier­pią, gdyż mu­szą wio­sło­wać do utra­ty sił, pod­miot li­rycz­ny ginie w pło­mie­niach swo­je­go uczu­cia. Zwykle wiersze wiersze oparte na koncepcie mają podsumowującą przedstawiona sytuację puentę. Jest nią stwierdzenie podmiotu lirycznego, że le­piej być ga­ler­ni­kiem, niż nie­szczę­śli­wie za­ko­cha­nym.

    Poniżej jeszcze jeden wiersz, również oparty na koncepcie z wykorzystaniem kontrastu, chyba bardziej od poprzedniego znany, wiersz autorstwa Andrzeja Morsztyna, pt. „Do trupa”.

DO TRUPA  -  JAN  ANDRZEJ  MORSZTYN

Le­żysz za­bi­ty i jam też za­bi­ty,

Ty - strza­łą śmier­ci, ja - strza­łą mi­ło­ści,

Ty krwie. ja w so­bie nie mam ru­mia­no­ści.

Ty jaw­ne świe­ce, ja mam pło­mień skry­ty.

Tyś na twarz suk­nem ża­łob­nym na­kry­ty,

Jam za­warł zmy­sły w okrop­nej ciem­no­ści,

Ty masz zwią­za­ne ręce. ja wol­no­ści

Zbyw­szy mam ro­zum łań­cu­chem po­wi­ty.

Ty jed­nak mil­czysz, a mój ję­zyk kwi­li,

Ty nic nie czu­jesz, ja cier­pię ból sro­dze,

Tyś jak lód. a jam w pie­kiel­nej śre­żo­dze.

Ty się roz­sy­piesz pro­chem w ma­łej chwi­li,

Ja się nie mogę, staw­szy się ży­wio­łem

Wiecz­nym mych ogniów, roz­sy­pać po­pio­łem.

[03.10.2022, Toruń]