KRAJOWE ZAPISKI - W CZYM WYRAŻA SIĘ ARTYZM FUKSA

Temat, który właśnie napoczynam, pojawił się w kawiarence już parę razy, ilekroć wspominałem o książkach Ladislava Fuksa. Powiem więcej, zanosi się na to, że jeszcze nie raz poruszę wątek stylistycznego kunsztu tego pisarza.

Ostatnimi czasy, po powrocie do kraju z podróży, podczas której przeczytałem kilka książek, sięgam po „Wariacje na najniższej strunie” Fuksa. Nie czytam tekstu w całości - otwieram książkę na dowolnej stronie, czytam fragment, zachwycam się nim i zazdroszczę autorowi. Podobnie rzecz się miała i tym razem. Zanim spróbuję wyjaśnić, czemu akurat Fuks i jego „Wariacje” przytoczę fragmencik tej powieści i wprowadzę w cytowany wątek. Fuks w poniższym fragmencie wyznaczył na narratora małego chłopca, który na prośbę dziadka udał się rodzicami do Wiednia, gdzie uczestniczy w ceremonii pogrzebowej dostojnika państwowego - zacnego generała.

Oto ten fragment:

„Jednocześnie znowu zagrzmiały organy, sklepienie zadrżało i jakby się zupełnie otworzyło, w powietrzu zalśnił deszcz kropelek. Spadły na czapkę dziadka i na pierś i błyszczały tam jak małe tęczowe kropelki. Dziadek uśmiechnął się i jedną kroplę, która przylgnęła mu do policzka nieznacznie otarł. Potem rozległ się krótki śpiew, śpiew złotych ornatów, a potem ciężka, poważna muzyka, to mógł być tylko Beethoven. Była tak wstrząsająca, że wiele ludzi za naszymi plecami płakało. Mama trzymała chusteczkę przy oczach i była bardzo blada, brat mamy zasłaniał sobie oczy dłonią. Wydawało mi się, że i sam Gini ma łzy w oczach, ale z pewnością było to złudzenie, muzyka nie tak łatwo wzrusza Giniego, chociaż bardzo ją lubi. Ojciec był lodowato spokojny, dostojny i poważny. Ta za nami głośno wciągała ślinę przez zęby, chociaż się wcale nie odzywała. Nie odwróciłem się, ale mógłbym przysiąc, że jej łzy z oczu nie ciekły… Nagle grono w ornatach poruszyło się w niszy, czarno-złota czapa z laską zrobiła krok w stronę dziadkowego fotela i powoli, nieznacznie skinęła chudą pożółkłą twarzą. Wyglądało to, jakby chciała dziadkowi taktownie przypomnieć, że już czas…”

Ot, urywek tekstu opisującego wrażenia bohatera - obserwatora tej smutnej, lecz jakże dostojnej uroczystości. Opis jej nie jest do końca realistyczny, zawiera elementy wydobyte z wyobraźni obserwującego. Cóż my tu mamy? Po wybrzmieniu organów pojawił się pod niby otwartym sklepieniem świątyni „deszcz kropelek”, zaczyna się „śpiew złotych ornatów” (nie księży ubranych w ornaty), rozlega się  wstrząsająca, „poważna, ciężka muzyka” i jest to muzyka koniecznie "Beethovena".

Chłopiec obserwuje reakcje najbliższych mu osób: matka trzyma chusteczkę przy oczach i płacze, brat mamy też łka, choć zasłania sobie oczy dłonią, kuzyn Gini też ma łzy w oczach, ale chyba z powodu słyszenia tej ciężkiej muzyki, choć jest to dziwne, bo Giniego muzyka nie wzrusza, ojciec chłopca jest „lodowato spokojny, dostojny i poważny” (zwięzła, acz w całej rozciągłości prawdziwa charakterystyka ojca chłopca), jakaś pani z tyłu, zdaniem głównego bohatera książki z pewnością nie płacze. Po chwili ornaty poruszyły się (nie księża w ornatach a ornaty), zaś „czarno-złota czapa z laską” (nie biskup czy kardynał, a właśnie „czarno-złota czapa z laską”) kieruje się w stronę dziadka."

Gdyby mi przyszło cytować dalej, opis ceremonii pogrzebowej zawierałby dziesiątki podobnych niuansów - przedstawiałby połączenie realnego opisu rzeczywistości z wyobrażeniami na jej temat dziecka.

W innym miejscu, nieco dalej, Fuks włoży w usta bohatera następujące słowa: „Czułem, jak kostucha za mną nadyma się, chyba z dumy, i nie wiedziałem dlaczego.” Wbrew pozorom tą „kostuchą” nie jest śmierć, lecz pewna dystyngowana dama, ta, która nie uroniła łzy i która po uroczystości żałobnej, podczas konsolacji zasiądzie przy stole naprzeciwko chłopca.

Artyzm stylistyki Ladislava Fuksa polega na tym, że pisarz nie ogranicza się do zdawania relacji z doniosłego acz przykrego wydarzenia, jakim jest pogrzeb sławnego i zasłużonego dla Cesarstwa człowieka, ale pogłębia ten opis o zapis wydobyty z wyobraźni tego, kto o uroczystości opowiada. Często skojarzenia chłopca są zdumiewające, ocierające się o surrealistyczne spostrzeżenia czy wizje podszyte zawoalowanym humorem, jakże niepasującym do powagi sytuacji. I właśnie w tej poetyce opisywania świata i ludzkich przeżyć, w połączeniu tych dwu elementów zawiera się pełnia prawdy o życiu przeniesiona na język literacki.

Spróbujmy sobie przypomnieć jakąś ważną uroczystość, w której uczestniczyliśmy (nie mam na myśli jedynie pogrzebu) - czy będąc jej świadkiem, a może i podmiotem, nasze myśli podążały jedynie za pojedynczymi faktami, które obiektywnie mogliśmy potwierdzić i zapisać we własnej pamięci, czy może myśli nasze rozbiegały się w różne strony, dążąc ku wspomnieniom, ku innym wydarzeniom, w których braliśmy udział, czy wreszcie może zdarzyło nam się ulecieć z myślami w krainę ułudy, niemającej bezpośredniego wniosku z wydarzeniem dziejącym się tu i teraz?

Wydaje mi się, że w taki właśnie sposób funkcjonuje ludzki umysł. Nie jest on puszczoną w ruch kamerą, rejestrującą jedynie bieżący obraz i dźwięk, a działa wielotorowo, wydeptuje nowe ścieżki w zgoła nieoczekiwanych miejscach, gubi główny wątek, zbliża się do niego, to znów oddala i w efekcie zamiast precyzyjnego skopiowania rzeczywistości mamy do czynienia z obrazem podmalowanym przez naszą wyobraźnię.

Pisarstwo Fuksa, choć pozornie klasycznie realistyczne i dbające o detale, zdaje się być takim wyobrażeniem rzeczywistości stworzonej przez tego, który ma w sobie tyle siły, umiejętności i talentu, aby wyobrażenie to przelać z myśli na papier.

Ale to nie jedyna pozytywna cecha literatury autorstwa tego niesłusznie tak mało w Polsce znanego czeskiego pisarza.

[03.06.2018, „Dobrzelin”]