DUSZE

Zawsze w Zaduszki powracam do tej kaplicy cmentarnej, gdzie rozstawiono stoły, a na nim jadło, trunki i napoje, gdzie mistrz ceremonii zaparasza:

"Czyśćowe duszeczki!

W jakiejkolwiek świata stronie:

Czyli która w smole płonie,

Czyli marznie na dnie rzeczki,

Czyli dla dotkliwszej kary

W surowym wszczepiona drewnie,

Gdy ją w piecu gryzą żary,

I piszczy, i płacze rzewnie;

Każda spieszcie do gromady!

Gromada niech się tu zbierze!

Oto obchodzimy Dziady!

Zstępujcie w święty przybytek;

Jest jałmużna, są pacierze,

I jedzenie, i napitek"

Bo w wierzeniach ludowych, w tej mądrości z ust do ust przekazywanej, jest moralny obowiązek, aby zagubione duszyczki, pełne win strasznych i tych pomniejszych, aby te dusze nakarmić i napoić, aby przynieść im ulgę w cierpieniu.

Lecz winy te nie są w święto Dziadów odpuszczane; przeciwnie, Guślarz przypomina niecne uczynki, beztrostkę, bezmyślność i zaniechanie. A i duchy świadome są swoich przewin:

"Prosim gorczycy dwa ziarna;

A ta usługa tak marna

Stanie za wszystkie odpusty.

Bo słuchajcie i zważcie u siebie,

Że według bożego rozkazu:

Kto nie doznał goryczy ni razu,

Ten nie dozna słodyczy w niebie."

A przybywają także i inne, dla których postępoków o litość trudno. 

"Nie lubisz umierać z głodu!

A pomnisz, jak raz w jesieni

Wszedłem do twego ogrodu?

Gruszka dojrzewa, jabłko się czerwieni;

Trzy dni nic nie miałem w ustach,

Otrząsnąłem jabłek kilka.

Lecz ogrodnik skryty w chrustach

Zaraz narobił hałasu

I poszczuł psami jak wilka."

Albo...

"My tu czarnym korowodem,

Sowy, kruki i puchacze,

Niegdyś, panku, sługi twoje.

Któreś ty pomorzył głodem,"

Tudzież:

"Nie lubisz umierać z głodu!

Pomnisz, jak w kucyją samą,

Pośród najtęższego chłodu,

Stałam z dziecięciem pod bramą.

Panie! wołałam ze łzami,

Zlituj się nad sierotami! (...)

Ale ty, panie, bez duszy!

Hulając w pjanej ochocie,

Przewalając się po złocie,

Hajdukowi rzekłeś z cicha:

Kto tam gościom trąbi w uszy?

Wypędź żebraczkę, do licha."

Są też dusze przez innych zranione, po których dzisiaj żałoba:

To jest nad rozum człowieczy!

Pasterko! znasz tę osobę?

W tym są jakieś straszne rzeczy.

Po kim ty nosisz żałobę?

Wszak mąż i rodzina zdrowa?

Cóż to! nie mówisz i słowa?

Spojrzyj, odezwij się przecie!

Czyś ty martwa, moje dziecię?

Czegóż uśmiechasz się? czego?

Co w nim widzisz wesołego?

A nasze dzisiejsze dusze, kiedy z ciał ujdzie życie, czy przyjdą na wieczerzę, czy przejmą się tym, że muszą błąkać się po świecie z tornistrem winy na grzbiecie?
A może tak już się porobiło, że wszystko jedno i to samo dla nich jak ludzka pamięć ich wspomina?

[wykorzystano fragmenty części II "Dziadów" Adama Mickiewicza]