PRZEDRUKI - LOSY POLSKIEGO PRZEMYSŁU

 

Obecny wygląd Państwowej Fabryki Wyrobów Bawełnianych w Bielawie  znacjonalizowanych przez państwo polskie w 1945 roku, od roku 1950 nazywanych  Bielbaw (połączenie słów "Bielawa" i "bawełna").

Napotkałem na facebooku wielce interesujący artykuł na temat rodzimego przemysłu na przestrzeni dziejów autorstwa pana dr hab. inż. Aleksander Dziurzyński. Szczególnie istotny fragment dotyczy przemysłu polskiego w okresie PRL-u.

LOSY POLSKIEGO PRZEMYSŁU

• W latach 1655-1660, w czasie potopu szwedzkiego, gospodarka polska uległa załamaniu. W połowie rządów Jana III Sobieskiego załamała się w Polsce moralność obywatelska. W XVIII w. Polska nie była już podmiotem na arenie międzynarodowej.

• W latach 1816-1845 nastąpił szybki rozwój Staropolskiego Okręgu Przemysłowego w osadach przemysłowych na terenie dzisiejszych Starachowic i Skarżyska-Kamiennej, a także w Ostrowcu Świętokrzyskim, Kielcach, Końskich, Sielpi Wielkiej i w innych osadach przemysłowych w rejonie Gór Świętokrzyskich. Inwestycje jednak ograniczono z powodu zbyt małej chłonności rynku, a także wyczerpywania się złóż rudy.

• Na początku XX wieku w miarę rozwinięty przemysł był w Zagłębiu Dąbrowskim: Dąbrowa Górnicza, Sosnowiec, Będzin. W Łodzi był przemysł włókienniczy. Znaczącym centrum przemysłu stawała się Warszawa. W 1914 r. liczyła już 885 tys. mieszkańców. Funkcjonowała tam m.in. Fabryka Machin i Odlewów Lilpopa. W tym czasie w Poznaniu prym wiodły Zakłady Mechaniczne H. Cegielskiego.

• W roku 1919 Polska jako całość była jednak krajem rolniczym ze słabo rozwiniętym przemysłem. Uprzemysłowione było województwo śląskie włączone do Polski w 1922 r.

• W latach 1936-1939 budowano Centralny Okręg Przemysłowy (COP). W jego ramach zbudowano elektrownię wodną w Rożnowie, hutę i elektrownię w Stalowej Woli, fabrykę samolotów w Mielcu, fabrykę silników lotniczych, obrabiarek i sprzętu artyleryjskiego w Rzeszowie jako filię Zakładów Mechanicznych H. Cegielskiego w Poznaniu, Fabrykę Gum Jezdnych w Dębicy jako filię poznańskiego „Stomilu”, Fabrykę Celulozy w Niedomicach, Zakłady Metalowe w Skarżysku-Kamiennej, rozbudowano fabryki przemysłu zbrojeniowego w Radomiu i Starachowicach. Rozbudowano Zakład „SHL” (Suchedniowską Hutę „Ludwików”) w Kielcach. Zbudowano też dwa porty w Gdyni. Rozbudowywano linie kolejowe. Między innymi zbudowano 110-kilometrowy odcinek linii kolejowej od Strzałkowa do Kutna. Zbudowano linię kolejową z Górnego Śląska do Gdyni z pominięciem Gdańska. W latach 1935-36 zbudowano też kolejkę linową na Kasprowy Wierch.

• Po II wojnie światowej zbudowano nowe i rozbudowano istniejące dopiero w zalążku gałęzie przemysłu. Rozbudowano przemysł stoczniowy i zbudowano Port Północny w Gdańsku. Zbudowano od podstaw 6 zakładów przemysłu informatycznego, 95 zakładów przemysłu elektronicznego. Zbudowano 29 zakładów przemysłu samochodowego, np. FSO Warszawa, Star Starachowice, FSC Lublin, FSM w Bielsku-Białej. Rozbudowano przemysł farmaceutyczny. Zbudowano 34 kopalnie węgla, 43 zakłady hutnicze, w tym Hutę im. Lenina k. Krakowa (tzw. Nową Hutę), Hutę Katowice, Hutę Miedzi w Legnicy. Zbudowano 262 zakłady przemysłu mineralnego, w tym cementownie, np. odbudowana ze zniszczeń wojennych i zmodernizowana Cementownia „Odra” w Opolu, Cementownia „Przyjaźń” w Wierzbicy. Zbudowano 66 zakładów energetycznych, np. Elektrownię Bełchatów, elektrociepłownie. Zbudowano Fabrykę Traktorów w Ursusie. Stworzono Turoszowskie Zagłębie Węgla Brunatnego, Zagłębie Konińskie, Lubelskie Zagłębie Węglowe, Tarnobrzeski Okręg Siarkowy, Legnicko-Głogowski Okręg Miedziowy.

• Zbudowano: 82 zakłady włókiennicze, 30 zakładów odzieżowych, 22 zakłady skórzane, np. Nowotarskie Zakłady Przemysłu Skórzanego.

• Zbudowano 39 zakładów chemicznych, np. petrochemię w Płocku, Zakłady Azotowe Puławy, Zakłady Włókiennicze „Elana” w Toruniu, zakłady chemiczne: we Włocławku, w Gdańsku, w Szczecinie, w Policach. Zbudowano 9 zakładów celulozowo-papierniczych, m. in. w Ostrołęce, w Świeciu, w Kwidzynie. Zbudowano 181 zakładów przemysłu budowy maszyn, a 9 w sposób zasadniczy rozbudowano, w tym Zakłady H. Cegielskiego w Poznaniu. Zbudowano 43 zakłady przemysłu metalowego, a 3 w sposób zasadniczy rozbudowano.

• Zbudowano 285 zakładów przemysłu spożywczego, w tym cukrownie, np. nowoczesną cukrownię w Łapach koło Białegostoku. Zbudowano 49 nowoczesnych zakładów drzewnych, w tym Zakład Płyt Wiórowych w Wieruszowie. Zbudowano zakłady meblarskie, m. in. Fabrykę Mebli w Jarocinie.

• W 1973 r. Polska osiągnęła poziom produkcji przemysłowej 20 razy wyższy w stosunku do 1938 r.

• Rozbudowywano sieć komunikacyjną. W 1979 r. otwarto linię hutniczo-siarkową z Hrubieszowa do Sławkowa Południowego koło Dąbrowy Górniczej o długości 399 km, do przewozu rudy żelaza z Krzywego Rogu na Ukrainie do Huty Katowice i innych hut Polski oraz siarki z Grzybowa i Tarnobrzega do Związku Radzieckiego.

• W latach 1970-1990 intensywnie rozwijało się budownictwo mieszkaniowe. Np. w Poznaniu wybudowano osiedla: na Winogradach, Ratajach i w Piątkowie. W latach 1970-1990 w Poznaniu przybyło 120 tys. mieszkańców.

• Ogółem w okresie PRL zbudowano 1634 zakłady przemysłowe zatrudniające 100 i więcej pracowników. Z tego aż 534 zakłady o zatrudnieniu 1000 i więcej pracowników, w tym 142 zakłady wysokiej techniki

• W 1990 r. gospodarka polska uległa załamaniu. Jedną z przyczyn był fakt, że główny odbiorca polskich towarów – Związek Radziecki – stopniowo tracił siłę nabywczą. Naszą gospodarkę zniszczył jednak potężny import z zachodu Europy.

• Po 1989 r. polski przemysł został w jednej trzeciej zlikwidowany i w jednej trzeciej sprzedany kapitałowi zagranicznemu. Przestały istnieć całe gałęzie polskiej gospodarki. Likwidacji uległ przemysł informatyczny. W 1985 r. w „Mera-Elwro” we Wrocławiu wyprodukowano bardzo dobry kalkulator inżynierski ze wszystkimi funkcjami podstawowymi. W 1985 r. Polacy opanowali też produkcję kryształów krzemowych. Polska była o krok do opanowania techniki komputerowej. Niestety, zakłady we Wrocławiu zatrudniające ponad 4500 pracowników, jak i 9 innych zakładów informatycznych, zostały zlikwidowane.

• Zlikwidowano 99 zakładów przemysłu elektronicznego, w tym: Zakłady Radiowe im. Kasprzaka „Unitra ZRK” w Warszawie zatrudniające 5300 pracowników, Zakłady Radiowe „Unitra-Unimor” w Gdańsku zatrudniające 7900 pracowników, Zakład Kineskopów Kolorowych „Unitra-Polkolor” w Piasecznie zatrudniający 5196 pracowników, Wytwórnię Telefonów „Telkom-RWT” w Radomiu zatrudniającą 2300 pracowników, Zakłady Wytwórcze Głośników „Unitra-Tonsil” we Wrześni zatrudniające 3127 pracowników.

• Zlikwidowano polski przemysł samochodowy obejmujący 27 zakładów, w tym: FSO w Warszawie zatrudniającą 12500 pracowników, FSC w Stachowicach zatrudniającą 14487 pracowników, Fabrykę Autobusów „Polmo-Autosan” w Sanoku zatrudniającą 5939 pracowników, Zakłady Samochodowe „Jelcz” (w dotychczasowym profilu) zatrudniające 7014 pracowników, FSC Lublin zatrudniającą 7545 pracowników.

• Zlikwidowano 190 zakładów polskiego przemysłu budowy maszyn, w tym: Zakłady Mechaniczne „Ursus” w Warszawie zatrudniające 26 tys. pracowników plus filia we Włocławku (1900 pracowników) i inne filie, Zakłady Zmechanizowanego Sprzętu Domowego „Predom-Polar” we Wrocławiu zatrudniające 5100 pracowników, Fabrykę Turbin Parowych „Zamech” w Elblągu zatrudniającą 5100 pracowników, Fabrykę Łożysk Tocznych w Warszawie zatrudniającą 3900 pracowników, Wytwórnię Silników Okrętowych w Zakładach Metalowych im. H. Cegielskiego w Poznaniu zatrudniającą 4100 pracowników.

• Zlikwidowano przemysł włókienniczy – 150 zakładów. Zlikwidowano przemysł odzieżowy – 51 zakładów, w tym Zakłady Przemysłu Odzieżowego MODENA w Poznaniu zatrudniające 1900 pracowników.

• Zlikwidowano 37 zakładów przemysłu chemicznego, w tym: Zakłady Włókien Chemicznych „Elana” w Toruniu zatrudniające 6700 pracowników, Zakłady Włókien Chemicznych „Wistom” w Tomaszowie Mazowieckim zatrudniające 5900 pracowników.

• Zlikwidowano 4 zakłady celulozowo-papiernicze: we Włocławku (2279 pracowników), w Niedomicach (1289 pracowników), w Kaletach (1680 pracowników), Celulozownię w Kostrzynie nad Odrą (2256 pracowników). Zlikwidowano też 20 zakładów papierniczych, w tym: w Konstancinie-Jeziornie (1493 pracowników), w Szczecinie-Skolwinie (1348 pracowników), w Łodzi (1100 pracowników). Resztę, tj. większość przemysłu celulozowo-papierniczego, sprzedano kapitałowi zagranicznemu.

• Zlikwidowano 34 fabryki mebli, w tym Swarzędzkie Fabryki Mebli zatrudniające 3200 pracowników.

• Zlikwidowano: 60 kopalń węgla; 45 kopalń rud metali i surowców nieenergetycznych; 288 zakładów przemysłu spożywczego, w tym 93 zakłady mleczarskie, 28 cukrowni; 62 zakłady przemysłu skórzanego, w tym 25 zakładów obuwniczych; 103 zakłady przemysłu drzewnego, w tym 58 tartaków, 13 zakładów stolarki budowlanej, 4 fabryki płyt pilśniowych, 3 fabryki płyt wiórowych, jedną fabrykę płyt pilśniowych i wiórowych.

• Zlikwidowano 13 zakładów przemysłu gumowego i tworzyw sztucznych, 200 zakładów przemysłu mineralnego, w tym 15 hut szkła. Zlikwidowano 35 zakładów hutniczych, w tym Hutę w Stalowej Woli (w dotychczasowym profilu) zatrudniającą 24488 pracowników, Hutę Warszawa (w dotychczasowym profilu) zatrudniającą 7090 pracowników, Hutę Aluminium w Skawinie i Hutę Aluminium w Koninie zatrudniające po 2295 pracowników.

• Zlikwidowano 73 zakłady przemysłu metalowego i 33 zakłady przemysłu elektrotechnicznego. Zlikwidowano 26 zakładów przemysłu precyzyjnego, w tym Fabrykę Wodomierzy i Zegarów METRON w Toruniu zatrudniającą 5000 pracowników oraz Polskie Zakłady Optyczne w Warszawie (w dotychczasowym profilu) zatrudniające 3280 pracowników.

• Łącznie po 1989 r. zlikwidowano 1675 zakładów istniejących w 1988 r. i zatrudniających powyżej 100 pracowników.

1. Czubiński A.: Główne etapy i kierunki rozwoju Polski Ludowej, w: Dzieje Polski, pod red. Jerzego Topolskiego, PWN Warszawa 1978, s. 828-896.

2. Czubiński A.: Historia Polski 1864-2001, Ossolineum, Wrocław 2002.

3. Gierowski J. A.: Historia Polski t. II 1505-1764 i t. III 1764-1864, w: Wyrozumski J., Gierowski J. A., Buszko J.: Historia Polski, PWN Warszawa, wyd. XII, 1988.

4. Karpiński A., Paradyż S., Soroka P., Żółtkowski W.: Od uprzemysłowienia w PRL do deindustrializacji kraju, Muza SA, Warszawa 2015.

5. Pilichowie M. i P.: Ziemia Kielecka. Panorama Turystyczna, KAW, Warszawa 1979.

6. Topolski J.: Historia Polski, Wyd. Poznańskie, Poznań 2003.

Autor, dr hab. inż. Aleksander Dziurzyński jest emerytowanym adiunktem Instytutu Chemicznej Technologii Drewna Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu.

[08.07.2023, Toruń]